ZiYA GÖKALP VE TÜRK DÜŞÜNCE TARiHiNDE TÜRKÇÜLÜĞÜN SERÜVENi

ZiYA GÖKALP VE TÜRK DÜŞÜNCE TARiHiNDE TÜRKÇÜLÜĞÜN SERÜVENi: 1

 

25.12.2014 08:07

Lütfi Şehsuvaroğlu / Vahdet Gazetesi

lutfisehsuvaroglu@gazetevahdet.com

 

Diyarbakırlılar Ziya Gökalp’in müze evini yeniden ihya etmelidirler. HDP’nin yapılan yanlışa, vandalizme sahip çıkmayıp Kürt Aşiretleri Hakkında araştırmasıyla çok önemli bir saha alışması de gerekleştiren Diyarbakır’ın medar-ı iftiharı ilk sosyoloğumuz Gökalp’in kültürel mirasına sahip çıkacağını ummak istiyorum.
TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ İÇİNDE GÖKALP’IN YERİ hakkında kısa bir gayretin yahut da Osmanlı ile Cumhuriyet aydını arasındaki ilişkinin ve/veya herbirinin fikrî macerasının izlerini sürmeye çalışmanın sonucunda elde edeceğimiz temel sonuçlar bile Ziya Gökalp’ın sadece 20.yüzyıl başı için bütün Türk düşünce hayatı için çok önemli, inkâr edilmez bir mevkii olduğunu ortaya koyar.
Ziya Gökalp Osmanlı İmparatorluğunun çökmeğe başladığı dönemin bütün fikrî arayışlarını şahsında temsil ettiği gibi, Cumhuriyet’in kuruluşu devresine ait aydın arayışlarının da anaç göstergesidir.
Nasıl ki o, Namık Kemal gibi bir kaynağın kendi dönemine ait telifi, ihyacısı, ibdacısı olmağa hamlettiyse Cumhuriyet dönemine ait Türk düşünce ufukları, sosyoloji ile siyaset bilimi de onun izlerini sürmüş veya onu tartışadurmuşlardır.
Ziya Gökalp sadece akademik çevrelerde, sosyoloji ve siyaset bilimi kürsülerinde değil, ideolojik mücadelelerde de adına çok gönderme yapılan bir düşünce ve eylem adamıdır.
Cumhuriyet’in hemen her kuşağının fikrî referanslarında, tartışma platformlarında Gökalp’ın izini bulmak mümkündür.
Gökalp’ın hayatı da fikrî sergüzeşti kadar heyecan verici ve çok renklidir. Hayatı ile eseri arasında ilişkiyi araştırmak bile tek başına yeni nesil aydını için örnek sahneler, enstantaneler ortaya çıkarabilir.
Diyarbakır’lı orta halli bir ailenin çocuğu İstanbul’a gider okur ve kısa zamanda en üst siyaset ve fikir çevrelerinin arasında müessir hale gelir. Bu seyahat bile başlı başına üzerinde çalışmaya değer bir alandır. Ama fikir çilesi ve derinliği; gel-gitleri ve sınır tanımaz arayışları bundan da derinlikli ve heyecan vericidir. Tanzimat dönemini izleyen Anadolu’lu –üstelik de Kürt kökenli- aydın, Osmanlı
Devleti’nin yıkılmaması hatta yeniden ihtişamlı, saadetli asırlarına dönmesi için Namık Kemal’i, öncesini ve sonrasını zihninde tartışır. O genç yaşta ölen Yeni Osmanlı’ya hayrandır. Yarım bıraktığı işleri tamamlamak her yeni Osmanlı’ya düşen bir görevdir.
Osmanlıcılık bütün Osmanlı aydınları gibi Ziya Gökalp’ın da birinci ideolojisidir.
Ardından İslamcılık gelir. Kimileri daha çok da 60’lı yılların sonrasında ortaya çıkan İslamcı akımların kimi kalemleri Gökalp eleştirisi üzerine dayandırdıkları söylemlerini hep onun Türkçülüğün mimarı oluşu etrafında düğümlerler. Bir zaman dili ve gelişimi değerlendirmesi yapmazlar. Gökalp’ın hayatındaki sergüzeşti izlemezler. Oysa Gökalp’ın da tıpkı Namık Kemal gibi İslamcılığı mevzu bahistir ve üç tarz-ı siyaset üzerine temel bir araştırma yapılacak olursa Gökalp incelemesi olmadan bunu gerçekleştirmek mümkün değildir.
İslamcılığının ne idüğü ve boyutları üzerinde ileri duracağız ama hemen belirtelim ki, Osmanlıcılık, İslamcılık ve son akım olan Türkçülük maceraları Osmanlı aydınının tipik karakterini ortaya koymak bakımından en doğru Gökalp’te etüd edilebilir.
Üç tarz-ı siyasetin üçüncü faslını da kolaycana tek kalemde değerlendirmenin z orluğuna işaret etmeliyim.
Bu son siyaset tarzı aslında içinde Turancılık, Doğu Osmanlıcılığı, Avrasyacılık, Oğuzculuk, Anadoluculuk, Türkiyecilik dalgaları ve fasılaları olan bir siyasi projeler demetidir. Tek kutuplu değildir. İçiçe halkaları olan bir fikir macerasıdır. Aynı zamanda da Osmanlı ve Cumhuriyet aydınının arayışlarının ifaleri oldukları kadar devlet adamlarının, siyasi ve bürokrat yapılanmalarının da bir nevi izdüşümüdür.
Üç tarz-ı siyasetin emperyal vizyonunun Cumhuriyet kurma ve geliştirme aşamasında nasıl Anadolu’yu kurtarmak ve reel-politik zemine oturmak kısıtına dönüştüğünün ama buradan da bir yeni vizyon ve misyon çerçevesinin zuhur edebileceğinin güvenini onda bulabiliriz.
Gökalp’ın benim düşünce dünyamın şekillenmesinde de ayrı bir yeri var. Bizim kuşak da kendi döneminde üç tarz-ı siyasete bölünmüştü. Her üç siyaset tarzında da önde olan kimi akrabalar ve aydınlarla tartışma ortamı buldum. Gökalp ve Türkçülük ekolünün yeni versiyonlarına yakın olmakla birlikte onun ve çağdaşlarının yaşadıkları bizim de karşılaştıklarımızla birlikte öteki siyaset tarzlarının gerekçelerini ve varlık sebeplerini de anlamamıza önayak oluyordu. Kemalizm, Anadoluculuk, Milli Demokratik Devrim, Sosyalizm, Milliyetçilik, Komünizmle Mücadele, İslamcılık, Büyük Doğuculuk tanımaları, tartışmaları… Necip Fazıl, Nurettin Topçu, Atsız, Galip Erdem, Seyit Ahmet Arvasi, Cemil Meriç ünsiyetleri… yaşadığımız gençlik olayları ve Türkiye’nin fikrî olarak tazelenme çabaları…
Rahmetli babam, bana daha ortaokul yıllarında iken Ziya Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları’nı; yine aynı yıllarda Mehmet Âkif’in Çanakkale Şehitlerine adıyla meşhur, Asım kitabından “Şu boğaz harbi nedir? Var mı ki dünyada eşi?” mısraıyla başlayan ve “Kahraman Ordumuza” ithaf edilen şiiriyle Bülbül adlı şiirini İstiklâl Marşımızın yanında ezbere okuduğum için hediye etmiş ve babasından intikal eden İstiklâl Madalyasını da göğsüme takmıştı. O günden bugüne, annemin dizlerinin üstünden eksik etmediği Kur’an-ı Kerimle birlikte Safahat, Türkçülüğün Esasları ve İstiklâl Madalyası ceddimin bana “emanet”leri olarak dâvamı tarif eden aslî unsurlardı. Nedense bunları birbirinin mütemmimi saydım. O yüzden daha çocuk yaşlarımdan itibaren kim ki, İslâm’dan ayrı bir Türk veya Türkçülük çizdi karşı koydum; kim ki Türk’ün toprağında Türk’ün olmadığı bir İslâm çizdi şüpheyle baktım. Kur’an-ı Kerim ile İstiklâlimi ve İstiklâl Madalyamı birbirinin karşısına getirenlere “it” kadar itibar etmedim.
Baştan beri gördüğüm her politik harekette ayrışmalar üzerinde duranların hep yükseldiği olmuştur; buna rağmen Anadolu’nun terkibine uygun; şa’şaadan ve tantanadan uzak ama her dem “başını bir gayeye satan kahraman” olmaya namzet hazır ve nazır olmayı şiar edindim. O yıllardan bugüne tam 35 yıl geçmiş... Bunun çeyrek yüzyıla yakın süresi bilfiil benim de yazdığım, konferans verdiğim, tartıştığım bir dönem ve ilk yazmağa başladığımdan bugüne yazdığım mevkutelerde tiraj bakımından sürekli azalma gözlense de bu terkîbî yaklaşımdan asla taviz vermeyeceğim. Böylesi birlik projesi sahipleri % 1’lerde gezinse de, tarihî vazifeleri istikametinde toplumun harcı olmayı sessiz sedasız sürdürmelidirler.
Bu cümleleri kendime bir pay çıkarmak için değil de, bu otuz beş yıl boyunca hep kendimden endişe etmişliğimden dolayı çektiğim sancıları bugün paylaşan çok değerli milliyetçi düşünürlere işaret etmeğe başlayacağımdan sarf ediyorum.
Öteden beri Ziya Gökalp’i sevmişimdir ama onun hep “intihar” sahnesini kurgulamışımdır. Devlet-i Âli çökmektedir. Batı, “Şark Meselesi” etrafında yeni dünya düzeni sahneye koymaktadır. Modernleşme hamlelerimiz 2. Mahmud’dan bu yana hep çözük kalmış; proje medeniyet tartışmalarına gelip dayanmıştır. Aslında Meşrutiyet’ten bu yana da en İslamcımız bir anlamda Batıcı değil midir?
Gökalp’in Müslüman olduğuna kuşku yok, ama formülasyonu pek sarmıyor. Bu nasıl Türkçülük, nasıl Müslümanlıktır ki, Batıcılık “devrimci” bir edayla ortaya konmaktadır?... Gökalp ile Mehmet Âkif’i İttihat ve Terakki merkezinde buluşturmak istemişler... yoksa o buluşma vaki olsaydı, bugünkü çözüklüğümüz bu raddede olmaz mıydı?
Gökalp çizgisinde başlayan Türkçülüğüm, İslamcılık ve sosyalizm ile renklendi. Orada Âkif de dimdik duruyor. Anadoluculukla Kemalizmi buluşturabilir miyim? Rahmetli babamın şâir olmaya heves ettiğim ilk gençlik yıllarında “Âkif’le Fikret’in sentezini yap oğlum” tavsiyesine uyulabilir mi?
Anladığım, Marks’ın Hegel’i tersyüz edişi gibi milliyetçi çizgi de yüzyıl önceki kurguyu yanlışından kurtararak tersyüz etmeli ve kültür ile medeniyet telakkileri doğru bir daireye oturtulmalıdır.
Sonra Erol Güngör Hoca ile aynı gazetede mesai... Gökalp çizgisi ilk eleştirel yatağını bulmuş... Bu yüzden 12 Eylül öncesi gençlik, o kadar herc ü merc’e rağmen onu tanıdı, kavradı... Ya bugün bir eli yağda bir eli balda gençlik niçin klasik müzelik milliyetçiler peşinde de bir Yılmaz Özakpınar’dan haberli değil?... Neden yoksa gençlikle köprübaşı gençler artık yetişmiyor mu? Yoksa bütün gençlik ocakları siyasetin paravanası ve payandası kılınarak hiçbir felsefî kaygu tışamaz hale mi getirildi?
Bugün bir şiirini okutmakla siyasi yasaklı kıldığı lideri iktidara taşıyan süreç ve ardından “medeniyet değiştirme” projesinin de yine ona ihalesi, yoksa o, “bilim adamı ve ülkücülüğü” buluşturan Gökalp’ın ruhunun eseri miydi?
DAĞARCIK:
GÖKALP’in yüz yıl önce; ülke, yedi düvelle savaşırken, bir savaş sosyolojisine başvurması ve Durkeim’e başvurması makul bir milliyetçilik sapmasıdır. Zira sen ben yok biz varız şuuru lazımdı. 70’li yıllarda onun izini süren bir başka sosyoloğumuz Erol Güngör’ün de Weber’ci sapması yine bir sapmadır ama o da dönemine göre makuldür zira Marksizm gemi azıya almıştır. İkisi de organiktir ama devridir. İman meselesi değildir.

Ziya Gökalp ve Türk Düşünce Tarihinde Türkçülüğün Serüveni:-2

 Dün ilk sosyoloğumuz (Halil İnalcık, Makaleler; Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür, Doğubatı, Ankara 2005, s.85) Ziya Gökalp’ın fikir dünyasını irdeledik. Ve bugüne yansımalarını… Fikriyatının temelleri ‘üç tarzı siyaset’e dayansa da terkipçi anlayışıyla A. Foulliée ve Tarde’nin değerler sistemine daha yakındır ve sürekli değişen bir stratejik sosyoloji inşa edebilmektedir. Zaten Gökalp’ı önemli kılan da budur.

Üç tarz-ı siyaset ve Gökalp
Kiminde bariz,  kiminde zımnî Batıcılık; ama hepsinde  derin bir Milliyetçilik olan Üç Tarz-ı Siyaset, Türk düşüncesinin son iki asrına damgasını vurmuş bir silsile-i meratiptir aslında. Her ne kadar çağdaş olup birbirleriyle karşı karşıya geldikleri dönem ve kahramanları-düşünürleri olsa da bu silsile-i meratip oluş, eşyanın tabiatına uygundur ve her üçünde de aslolan, devlet-i aliyeyi kurtarma, kollama, yaşatma iradesinden başka bir şey değildir.
“Ziya Gökalp, Osmanlı İmparatorluğunun peşpeşe gelen savaşlarla toprak kaybına uğradığı bir dönemde düşünmeye başlar. Devlet, Avrupa siyasetinin baskısı altındadır. Osmanlı siyaset adamları imparatorluğu ayakta tutacak çareler aramaktadır. Osmanlıcılık, İslâmcılık, Türkçülük-Turancılık ve Batıcılık akımları memlekette bir fikir kaynaşması ve tartışma ortamı meydana getirmiştir. Fikir hayatına Osmanlılığı korumaya çalışan bir düşünce adamı olarak başlayan Ziya Gökalp, daha sonra Türkçü-Turancı olur ve sonunda millî devletin sosyolojik yapısını fikir planında kurmaya uğraşır. Meşrutiyet’ten ölümüne kadar onu Türk fikir ve siyaset hayatının merkezinde tutan birinci özellik, bilim ile idealistliği kişiliğinde birleştirmesidir; ikinci özellik ise, devrimciliğe varan bir değişme taraftarlığını Türk tarihine, Türk kültürüne ve İslâmiyet’e bağlılıkla bağdaştırmak istemesidir.” (Yılmaz Özakpınar, İnsan Düşüncesinin Boyutları, Ötüken İstanbul 2002, s.199-200)
Genellikle Osmanlı son dönemine ait fikirler üç ana damarda toplanır ve Yusuf Akçura’nın risalesine de adını verdiği gibi Üç Tarz-ı Siyaset olarak anılır: Bunlar, sırasıyla Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük’tür. Batıcılık olarak ayrıca bir akımdan bahsedilebilirse de; Batıcılar, bir düşünce sistemi vaz’etmeyen, daha çok marjinal bir Batı taraftarlığı olarak arz-ı endam ettiklerinden anılan bu üç akımın eteklerinde seyrediyorlardı.
Bunların arasında Abdullah Cevdet’ten bahsedilebilirse de, o da diğer pozitivistler gibi şaşkın ve uçuk –Batı hayranlığı o dereceye ulaştı ki, damızlık erkek getirmeyi bile teklif edebilen- görüşleriyle sadece bir sembol oldu. Gerçekte pozitivizmin fikir kulüplerinde bir “moda” olduğu devreydi ve Batı’nın geldiği noktada başka birçok Batı değerleri ve düşünce dünyası ile –ki ruhçu-maneviyatçı akımlar da yeşermekteydi- tartışma zemini yaratıyordu. Ancak pozitivizm, mağlubiyetler karşısında önce 1)mütekebbir, sonra 2)hayret ve şaşkınlık makamına; daha sonra da 3)telaş ve giderek de 4)korku ve vehim deryasına dalan Osmanlı için “denize düşen yılana sarılır” misali sığınılacak limandı ve kendi din ve medeniyetinden kuşkuya kapılan başta aydınlar ve sonra toplumun belli kesitleri, bu limanı bir “din” gibi algılamaya başladı.
Gerçekte Batıcılık, ayrı bir siyasî – felsefî görüş olmaktan ziyade, her üç düşünce akımına tesir eden ve hemen hepsinin içinde ağırlıklı oranlarda yerleşen bir “kabul”dü. Bu kabul, kimi zaman bariz bir model, ritüel, söylem halini alıyordu; kimi zaman zımnî olarak fen, teknik, medeniyet, gelişme, modernlik, madde gibi kavramlar etrafında yeni bir sentez, terkip, inkılap veya ülkünün diyalektik kurgusuna malzeme yapılıyordu. Osmanlıcılık dikey tarifte bir kimlik sorunuysa da, yatay tasnifte bir global zihniyetin de kendi coğrafyasında modeliydi ve liberalizm ile örtüşmektiydi. İslamcılık keza yine bir kimlik temeli varsa da “muhafazakârlık” ile; Türkçülük ise geriye kalan “sosyalizm” ile paralel düşüyordu. Fakat yatay tasnifleri kimse dikkate almadı. Üç siyaset tarzı da bir anlamda topluma yabancıydı ve üçünün de mayasında batılı düşünme tarzı vardı. Her ne kadar kendi köklerini, geleneklerini, tarihsel birikimlerini şu yada bu tarih süzgeci içinde yeniden değerlendirmek iştiyakı varsa da bu siyaset tarzları yapaydı ve mevcut toplumsal hal ve vaziyetten ziyade ideal olandan nem’alanıyor ve “ülkücü” ve “devrimci” “çıkarsamalar” ortaya koymaya çalışıyordu.
l Devamı yarın…

Ziya Gökalp ve Türk Düşünce Tarihinde Türkçülüğün serüveni: 3

 

 

Osmanlıcılık zaten hem II. Mahmud’dan itibaren “Saray”ın geliştirdiği bir yenilenme metodunun çocuğuydu ve Batı’nın yeni yaptırımlarına karşı pasif direnme izlenimi veriyordu ve Yeni Osmanlılar’la birlikte siyaset sahnesine çıktığında da yine Batı’daki gelişme modellerini toplum ve şeriat ile dengelemeye çalışan bir akımın adı oldu. Özünde “milliyetçi” bir duruşu her zaman var olan bu akım, zımnen Türkçü-milliyetçi, İslamcı-milliyetçi ve Batıcı-milliyetçi idi. Kendinden sonraki bütün fikir akımlarına da bu damarları sızdıran bu akım, Hıristiyan ahalinin ve Balkanlardaki toprakların ayrılmasıyla birlikte kendiliğinden geçersiz hale geldi; önce İslamcılığa, sonra da Türkçülüğe kalbetti. Türkçü-Turancı hareketin yerli Türkçülüğü aslında İslamcılığın da devre-dışı kalmasından sonra olmakla birlikte; Türkistan tesirli Türkçü-Turancı hareket ta Osmanlıcılığın çekilmeye başladığından itibaren etkili olmuştur. Bu yüzden Anadolu ve İstanbul, yüz yıl süren bir Türk-İslâm çekişmesine ve zaman zaman buluşmasına hep acılar çekerek şahit olmuştur. Her üç fikir kulübü de neticede devleti yaşatmak ve çekilmeyi ertelemek / durdurmak ve derûnundaki “dev”i uyandırmak aşkına dayandığından üç kimliğinde aynı adamda çoğu kez buluşması yadırganmamalıdır. Bu fikirler, Batı’daki fikir akımlarıyla -ki zıtlıkların üstüne bina edilirler- mukayese edilemeyeceğinden her birinin net ve keskin olarak birbirlerinin karşısında tam “bölünük” pozisyonlarını aramak beyhude bir çabadır.
Bu yüzden gerçek batıcılar gerçekte Gökalp’ın terkibinden bile rahatsızdırlar.
“Ziya Gökalp, en baştaki Osmanlıcılık döneminden hayatının sonuna kadar Batı medeniyetine girmeyi savunmuştur. Batıcılar da aynı hedefe yönelmişti. Fakat Batıcıların hareket noktası din bağnazlığı ile mücadele olduğu için onların Batı medeniyetine girme emelleri psikolojik olarak dinden uzaklaşmaya yol açıyordu. Batı’nın bilimini almak ve bilimin imkân ve gereklerine göre toplumu örgütlendirmek amacını güden Ziya Gökalp ise İslamiyet’e bağlı kalarak Batı medeniyetine girmeyi tasarlıyordu. O sıralarda, Meşrutiyet’in doğurduğu düşünce serbestliği içinde Batı’nın sosyal doktrinleri ve felsefe sistemleri kafalarda etkisini gösteriyordu. Bilimin niteliği iyi anlaşılamadığı için pozitivizm ve materyalizm, bilimin ayrılmaz parçası sanılıyordu.” (Özakpınar, s.200)
Ziya Gökalp, işte Özakpınar’ın da her türlü eleştirisine rağmen ısrarla altını çizdiği gibi, Türk düşünce ufuklarını geliştirmesi bakımından önemli bir adamdır ve tarihsel çizgisini takip etmek gerekmektedir.
Özakpınar, tıpkı Hegel’in ruhçu diyalektiğini bir formülle maddeci diyalektik haline getirerek altüst eden Marx gibi önemli bir iş yapıyor ve Gökalp'ın kültür ve medeniyet tariflerini yeniden farklı boyutlarıyla ele alarak medeniyet kurgusunu sarsıyor ve “üçleme”sini birbirinden çok uzakta ayrı daireler olmaktan kurtararak içiçe halkalar haline getiriyor. Böylece yüz yıl boyunca Gökalp’e en sert eleştirileri yapan hatta açıktan saldıranların asla erişemeyecekleri bir Gökalp eleştirisi ortaya koyduğu halde; onun Türk düşüncesini geliştirmedeki rolünü önemsiyor ve Gökalp’e bilim adamı ve ülkücü olarak sahip çıkıyor:
“Ziya Gökalp büyük bir düşünce adamıdır. Büyük düşünce adamları, toplumu etkiler. Fakat yeni ve karmaşık bir düşünce ürettikleri için de daima yanlış anlaşılma ve basmakalıp bir değerlendirme ile basite indirgenme tehlikesine maruz kalırlar.
Toplum, büyük düşünce adamlarına ihtiyaç duyduğu dönemde onların ruhundan, tutkusundan ve kişisel özelliklerinden etkilenir. Ama sonradan gelenler o ruhu anlama ihtiyacını yeteri kadar duymadan, tasavvur dünyasında o tutkuyu kendileri de yaşamadan ve fikirlerin ayrıntılarına yeteri kadar dikkat etmeden o büyük düşünce adamına yaklaşırsa, basmakalıp övgüler, anlamsız saldırılar ortalığı kaplar ya da o büyük düşünce adamı görmezden gelinir. Düşüncenin verimliliği onun kişisel bir çeşni olmaktan kurtulmasıyla ve başka zihinlerle eleştirel işbirliği kurmasıyla mümkündür.
Düşünceleri kendi köşelerinde kalmaktan kurtaracak bir düşünce geleneğine, eleştirel işbirliğine ihtiyaç vardır. Ziya Gökalp, kendi zamanında bunu yapmıştır. Bizim de onun fikirlerini birer müze eseri gibi saklamak yerine, o fikirlerle düşünmemiz ve gerektiğinde yeni fikirlere doğru ilerlememiz gerekiyor.” (Özakpınar, s.252-253)
Gerçekten de Gökalp, uzun yıllar İmparatorluğu yıkan bir düşünce akımının öncüsü sayılarak basmakalıp saldırılarla düşünce dünyamızdan gözardı edilmek istenmiş; ya da müze eseri gibi hatta zaman zaman bir put gibi üzerinde tartışmalara bile tahammül edilmemiş ve bu yüzden de her iki koldan en büyük haksızlıklara uğramış bir düşünce adamımızdır. Sağlıklı eleştiriler, temsil ettiği fikri yücelteceği gibi; onu anlamaya çalışan başka akımlar için de yol gösterici olacaktır. Ama ilk Türk sosyologu olarak açtığı çığırda ne yazık ki çok az adam yetişmiştir.
Dağarcık:
Zi­ya Gö­kal­p’­in müs­lü­man­lı­ğı­nı eleş­tir­mek bir za­man­lar mo­da idi. Fey­zi­ye Ab­dul­lah Tan­sel Mal­ta mek­tup­la­rı­nı üç cilt ha­lin­de ya­yın­la­mış­tı oy­sa. O eser okun­say­dı Gö­kal­p’­in ne ka­dar sa­mi­mi bir Müs­lü­man ve kız­la­rı­na ti­tiz­lik­le Mal­ta­’da esir­ken gön­der­di­ği mek­tup­lar­la da na­sıl bir ila­hi­yat eği­ti­mi açık öğ­re­tim­le ver­di­ği an­la­şı­lır­dı.
“…­mi­ni mi­ni Tür­kan du­a et­sin. Hür­ri­yet de ar­tık Al­lah ile ba­rış­sın. Çün­kü bi­ze fe­na­lık ya­pan Al­lah de­ğil şey­tan­dır. Al­lah dai­ma doğ­ru­la­rın ve iyi­le­rin yar­dım­cı­sı­dır.”

Ziya Gökalp ve Türk Düşünce Tarihinde Türkçülüğün serüveni: 4

 

 

Üç gün­dür Gö­kal­p’­ı ele alı­yo­ruz. Yüz yıl son­ra bi­le önem­li ol­ma­sı bi­ze rağ­men. Ba­tı­lı sos­yo­log Zim­mer­man onu Toyn­be­e ile mu­ka­ye­se edi­yor ve bir­çok ko­nu­da Gö­kal­p’­ın sos­yo­lo­ji­si­ni ve me­de­ni­yet te­la­ak­ki­si­ni da­ha üs­tün gö­rü­yor. Zi­ra Toyn­be­e’­nin­ki sert ve uz­laş­maz iken Gö­kal­p’­ın­ki sen­tez­le­ne­bi­lir ve çağ­da­ş…
Zim­mer­man, Av­ru­pa­’ya ses­le­ni­yor ve Toyn­be­e’­den çok Gö­kalp sos­yo­lo­ji­sin­den ya­rar­lan­ma­mız ge­rek­ti­ği­ni ifa­de edi­yor. ‘Yüz yıl ev­vel ya­pı­lan bu yan­lış yü­zün­den İn­gi­liz­ler iş­gal­ci Yu­nan­lı­la­rı des­tek­le­di­ler. Oy­sa ki mil­li­yet­çi­lik ya­pan ve em­per­ya­liz­me di­re­nen Türk­le­ri des­tek­le­me­le­ri la­zım­dı­’ di­ye dü­şü­nür. Em­per­ya­liz­min biz­zat İn­gi­liz men­şe­ine ay­rı­ca de­ğin­me­li­yiz, fa­kat Zim­mer­ma­n’­ın Gö­kalp öv­gü­sü dik­ka­te de­ğer.
Tür­ki­ye­’de baş­ta Di­yar­ba­kı­r’­da­ki Gö­kalp evi­ni ba­san­lar, son­ra ken­di­le­ri­ni İs­lam­cı zan­ne­den çev­re­ler Gö­kal­p’­e büh­tan et­ti­ler. An­la­ma­dan eleş­tir­di­ler. Fa­kat mil­li­yet­çi­le­rin ve ke­ma­list­le­rin onu doğ­ru an­la­dık­la­rı da kuş­ku­lu­…
Ne­re­de Yan­lış Yap­tık?
Gö­kal­p’­ın kur­gu­su üze­rin­den yüz­yı­lı aş­kın bir za­man geç­ti. Fa­kat bek­le­nen ol­ma­dı. Tür­ki­ye me­de­ni­yet de­ğiş­ti­re­me­di. Gi­ril­mek is­te­nen me­de­ni­yet da­ire­sin­den bir­çok şey apa­rıl­dı apa­rıl­ma­sı­na ama ne bi­lim­sel ol­ma id­di­ası bağ­naz­lık­tan kur­tu­la­bil­di, ne de ar­zu­la­nan ge­liş­me sağ­lan­dı. Bu­gün Gö­kalp kur­gu­su­nu tar­tış­mak ve me­de­ni­yet de­ğiş­tir­me pro­je­si­ni ma­sa­ya ya­tır­mak la­zım­dır. Gi­ril­mek is­te­ni­len me­de­ni­yet da­ire­si­nin ka­pı­sın­da her­şey ya­pıl­dı da So­ro­ki­n’­in de­di­ği gi­bi, o me­de­ni­yet da­ire­si­nin ni­ha­î ka­bu­lü mü bek­len­mek­te­dir? Yok­sa sa­de­ce ara­dan ge­çen yüz­yı­la rağ­men ön­ce­ki iki yüz­yıl ile bir­lik­te kül­tür­süz­leş­me dön­gü­sü mü de­rin­leş­mek­te­dir? Yüz yıl ön­ce­sin­de Gö­kal­p’­ın or­ta­ya koy­du­ğu for­mül, Ba­tı­’nın “Şark Me­se­le­si­” et­ra­fın­da kor­kunç tar­ru­zu­na kar­şı bir sa­vun­ma ref­lek­si miy­di? Ger­çek­te böy­le bir for­mü­le Gö­kalp de inan­mı­yor; bir stra­te­jist gi­bi hat­ta za­man za­man bir tak­tis­yen gi­bi
“a­yak­ta kal­ma prog­ra­mı­” mı ta­sar­lı­yor­du? O hal­de Gö­kalp çiz­gi­si bu­gün yüz­yıl ön­ce­si­ni ye­ni­den yo­rum­la­ma­ya ve Gö­kalp for­mül­le­ri­ni ye­ni­den tar­tış­ma­ya aç­ma­ya ih­ti­yaç du­yu­yor­sa, bu bo­şu­na de­ğil­dir.
“Ne­re­de yan­lış­lık ya­pıl­dı? Zi­ya Gö­kalp, ha­ki­ka­ti or­ta­ya ko­ya­cak bir teo­ri kur­ma­ya ça­lış­mı­yor, po­li­tik ve psi­ko­lo­jik zo­run­lu­luk­la­rın bas­kı­sı­nı bey­nin­de his­se­de­rek ka­bul edi­le­bi­lir bir for­mül arı­yor­du. Var­dı­ğım bu hü­küm­le, Zi­ya Gö­kal­p’­ın ken­di bul­du­ğu for­mü­le iç­ten­lik­le inan­ma­dı­ğı­nı söy­le­miş ol­mu­yo­rum; sa­de­ce onu o for­mü­lü ara­ma­ya yö­nel­ten ne­den­le­ri be­lir­le­miş olu­yo­rum. “Türk­leş­mek, İs­lam­laş­mak, Mua­sır­laş­ma­k” for­mü­lü Türk mil­lî ben­li­ği­ne sa­hip çık­ma, İs­lam di­ni­ne sa­rıl­ma ve Ba­tı­’nın iler­le­miş bi­li­mi­ni ve tek­no­lo­ji­si­ni al­ma an­la­mı­na gel­mi­yor muy­du? Yan­lış­lık bu­nun ne­re­sin­dey­di? Yan­lış­lık for­mü­lün ar­ka­sın­da, Zi­ya Gö­kal­p’­ın İs­la­mi­ye­t’­e ba­kış tar­zın­da ve me­de­ni­yet kav­ra­mın­da idi.” (Özak­pı­nar, s.202-203)
“Me­de­ni­yet kav­ra­mı­nın, pe­ra­ken­de öğe­le­rin top­la­mıy­la be­lir­le­nen  böy­le man­tık­sal ta­nı­ma da­yan­ma­sı, Tür­ki­ye­’nin bu­gün yüz yü­ze ol­du­ğu bu­na­lı­mın fi­kir pla­nın­da­ki kay­na­ğı­dır. Çün­kü bu me­de­ni­yet an­la­yı­şı­nın so­nu­cu ola­rak Tür­ki­ye, ken­di­ni hiç­bir me­de­ni­ye­te men­sup ol­ma­yan bir ko­nu­ma sok­muş­tur. Bu yüz­den kül­tür, bü­tün­lü­ğü­nü ve ahen­gi­ni kay­bet­miş­tir.”
Bu­gün top­lum­da­ki ah­la­kî çö­kün­tü­nün, top­lum­sal da­ya­nış­ma me­ka­niz­ma­sın­da­ki çö­zü­lü­şün-çark­la­rın­da­ki müt­hiş da­ğıl­ma­nın mü­seb­bi­bi iş­te böy­le­si bir me­de­ni­yet­siz­leş­me sü­re­ci­dir. Bun­da sa­de­ce Gö­kal­p’­ın yı­kı­cı et­ki­si yok­tur; bu Meş­ru­ti­yet dö­ne­min­den iti­ba­ren kül­tür ve me­de­ni­yet kav­ram­la­rı­nın yan­lış ta­nım­lan­ma­sın­dan da kay­nak­lan­mak­ta­dır. Öy­le ki, İs­lam­cı fi­kir adam­la­rı­nın bi­le he­men ta­ma­mı­na ya­kı­nı me­de­ni­ye­ti ay­nı çer­çe­ve­de ta­nım­la­mış­lar­dır. Ki­min­de tek­no­lo­jik ve fen kav­ram­la­rı öne çı­ka­rıl­mış­sa da ço­ğun­luk­la ben­zer yak­la­şım­lar ser­gi­len­miş­tir.
“Me­de­ni­yet, bir inanç ve ah­lâk ni­za­mı ola­rak kül­tü­rü do­ğu­ran ruh ener­ji­si ve il­ham kay­na­ğı­dır. Fa­kat bir me­de­ni­yet ken­di kay­na­ğın­dan bes­le­nen kül­tür­le ih­ya olur. İs­lâm me­de­ni­ye­ti­ni ih­ya da­va­sı, as­lın­da bir top­lu­mun ha­ya­tı de­mek olan kül­tü­rü, me­de­ni­ye­tin ru­hu­na gö­re şe­kil­len­dir­me dâ­va­sı­dır; İs­lâm me­de­ni­ye­ti bi­lin­ciy­le ken­di ha­ya­tı­mı­zı ih­ya dâ­va­sı­dır.”(s.208)
Me­de­ni­yet­siz bir kül­tü­re bi­lim ve tek­no­lo­ji ek­le­ne­mez­di. Türk mil­le­ti ruh ener­ji­si­ni yi­tir­me­ye yüz tu­tun­ca ya­ni me­de­ni­ye­tin­den uzak­laş­tık­ça kül­tü­rel ge­liş­me­yi de mey­da­na ge­ti­re­me­miş, ahen­gi­ni bu­la­ma­ya­rak inanç ve ah­lâk te­mel­le­ri­ni de sars­mış; yük­sek bir ide­ale baş ko­ya­ma­mış­tır. Ar­tık tek­no­lo­ji­yi kul­lan­sa bi­le, me­de­ni­yet­siz ama söz­de çok kül­tür­lü in­san/top­lum, onu üre­ten de­ğer­ler man­zu­me­sin­den ha­ber­siz­dir; bu yüz­den kul­lan­dı­ğı tek­no­lo­ji­yi ucuz ih­ti­yaç­la­rı­nı kar­şı­la­ma­ya yö­nel­te­rek ken­di­ne mah­sus eser­le­rin üre­ti­le­me­di­ği are­na­da “man­kur­t”­laş­ma­ya mü­sa­it­tir.
Aktüalite:
Kürt Aşiretleri Üzerine Tetkik araştırmasıyla ilk sosyoloğumuz saha çalışmalarını da ikmal etmişti.
Bugün ne yazık ki hemşehrileri ve büyük millet çerçevesine yabanıl iklimlerin tesiriyle inatla girmeyen budunu emanetine vandalizm ile saldırdı.
Ziya Gökalp’ı yeniden değerlendirmek gerek.
Önce milliyetçiler, sonra İslamcılar, sonra Diyarbakırlılar… bir de kemalistler…
Bir başka yazıda ise Kemalizm ile Gökalp çizgisinin çatıştığı noktaları irdeleyeceğim.
Ve Türkiye’nin neler kaybettiğini…
Dağarcık:
Ziya Gökalp’in Türkçülüğün Esasları’nı yazarken bir ÜMMET PROGRAMI da hazırladığını biliyor muydunuz?
Türkçülerin Ümmet Programı başlığı altında 5 madde tespit ediyor ilk sosyolog.
Arap hurufu devam etmelidir.
Istılahların (kavramların) müşterekliği sağlanmalıdır
Müşterek Terbiye Kongreleri yapılmalıdır. Yani eğitim şurası bütün İslam âlemini kapsamalıdır.
Hilal ümmet remzi olarak muhafaza edilmelidir.
Müftü teşkilatları arasında irtibat, işbirliği hatta birlik kurulmalıdır.

Arvasi gibi güzel Müslümanlara ihtiyacımız var

Arvasi’yi özlüyoruz her geçen zamana nispetle.  
Bugün maalesef bir gerçeğin altını sadece Türkiye’deki Müslümanlar olarak değil, bütün dünya Müslümanları olarak kalın çizgilerle çizmeliyiz ki: “Müslüman Müslüman’ın elinden ve dilinden emin olması ve olunması gereken insan” iken artık hiçbir mıntıkada cesaretle bunu söyleyemiyoruz.
Oysa milletin kahır ekseriyeti yine olur olmaz yerde birisi Allah dostları dese hemen kendine çekidüzen verecek tabiatını muhafaza etmektedir. Fakat zamane bilgisi ve popüler kültürün etkisiyle Allah dostları ona daha çok sanal ortam karakteri ve TV çocuğu gibi gözükmektedir.
Ama yine de derununda mayasından gelen bir takım iletilerle ve dürtülerle Allah dostları diye bir makamın kutsiyetini idrak mevkiindedir.
Bugün karşılaştığımız cemaat liderleri, tasavvuf erbabı diye arzı endam edenler yahut ulemadan sayılanlar ümmetin kafasını karıştıracak ve gönlünde yatırdığı Allah dostları imajına zarar verecek şekil, muhteva, davranış, zaaf, ses ve renge yeteri miktarda sahipler ne yazık ki…
Gönül böyle olunca da uzak geçmişe uzanıyor. Yesevi, Yunus, Somuncu Baba, Hacı Bayram,
Taceddin Sultan, Emir Sultan, Niyazi Mısrî, Aziz Mahmut Hüdai, Bıçakçı Baba, Edebalı, Akşemseddin gibi…
Onlar da çok uzak iklimlerin içinden hafsalamıza düşürecek emarelerini genç nesillerin anlayabileceği kıvama getiremiyorlar. Yani bizim dilimiz onların gönül dilini anlayacak kıvamda değil demek istiyorum. Osmanlıca dersleri buna çözüm olabilir mi? Eski yazıyla yazmak o dünyayı kavramamıza ne kadar ön ayak olur bilemem ama bu iklimin bu çağın insanlarına hele hele Müslümanlarına yansıması için daha çok çileli yollar aşılması lâzım. Ama palavradan çileli yollar değil. …Miş gibi çile çekmeler değil. Gerçek çileli yollar… Gerçek eve dönüş… Gerçek inziva kültürü... Ve ipek böceğinin kozasını örmesi gibi gerçek hamdım piştim oldum tecrübesi…
O yüzden fazla öteye gitmeden acaba yakın geçmişte bize o iklimden mesajlar ve duyular veren kimler vardı diye sorgulamamız daha hayırlıdır.
İşte o zaman karşımıza Seyit Ahmet Arvasi çıkar.
Arvasi ne kadar güzel adamdı.
Benim en iyi arkadaşımdı.
İstanbul’a gitmelerin nirengi noktası, son durağı idi..
İstanbul’a her hafta gider, Hergün gazetesinde sayfamı yapar, İstanbul’daki yazarlarımızdan Ankara’daki dergilerimiz (Genç Arkadaş, Hasret, Divan ve Nizam-ı Âlem) için yazıları toplar; sonra Üstad gibi trenle Ankara’ya dönerdim. Ben de Sakarya’ya bir şeyler mırıldanırdım.
Önce Kabaklı ziyareti Tercüman gazetesi… Sonra destan şairimiz Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu’nu Türk Edebiyatı Vakfında ziyaret. Oradan Niyazi ağabey Üstadı arar, Erenköy’e mi gelsin Büyükdoğu’ya bugün gelecek misiniz? Artık gelirse Cağaloğlu’ndaki Büyükdoğu merkezi, gelmezse Erenköy’deki köşke ziyaret. Erenköy’e varmadan Göztepe’de zemin kattaki her tarafı kitapla dolu Cemil Meriç’in evine ziyaret. Cemil Meriç’le birkaç saat... Oradan Erenköy’de Üstada, en sonunda da yine Erenköy’de ama bu sefer yirmi yıllık beş katlı binanın üçüncü katındaki Arvasi’nin mütevazı dairesine…
Arvasi ile sabah namazına kadar sohbet. Sonra sabah namazını kılmak…Çay kahvaltı arasında günü değerlendirmek…
Arvasi evliya gibi adamdı. Uzun yıllar Eğitim enstitülerinde talebe yetiştirdi. Mesela aziz dostum değerli kalem Beşir Ayvazoğlu talebeleri arasındadır. Ben onu dergi çıkardığımız ve seminer verdiğimiz teşkilat günlerinde bir ihtiyaca cevap olarak keşfettim. Kendini Arayan İnsan ve Diyalektiğimiz ve Estetiğimiz adlı iki kitabı gençliğin, inanmış- vatansever gençliğin zihni problemlerine cevap mahiyeti taşıyordu. Felsefeler, ideolojiler karşısında Kendini Arayan İnsan’daki orijinal üçlemeler bize bin yıllık terkibimizin çağdaş normlarını kazandırıyordu. Öte yandan estetik problemlerimiz ve diyalektiğe karşı kendi diyalektiğimizin inşası fikriyatımızın burcunu dikmeğe namzetti. Nitekim Ayvazoğlu’nun daha sonraki yıllarda Aşk Estetiği adlı eserinin doğuşunda Arvasi’nin bu kitabı ilham kaynağı oldu.
Kaba, nobran, Allahuekber nidalarıyla insan katletmelerin gırla gittiği, sadece sert İslam’da değil yumuşak İslam’da da terbiyesizliğin normal ilişkiler ağı oluşturduğu günümüzde Arvasi’nin İslam medeniyetindeki estetik bahsi dün bizi inceltmiş ve alperen kıvamına getirmişti, ama bugün ihtiyacı daha bariz anlaşılmalıdır.
Allah’ın bizzat yaratma fiilindeki estetik, mutlak güzel olanın güzel yaratması, objektif güzelden subjektif güzele oradan mutlak güzele uzanan yaratıcı entelektüalizm bir Müslüman’ın kul olarak en azından ‘haberdar’ olması gereken bir hareket, bir fiil, bir süreçtir. Bundan, yani yaratıcının estetik yaratıcılığından haberdar olmayan insanın güzeli çirkine boğdurması mümkündür. Bugün olan da budur.
Ona göre Türk İslam ülkücüleri zaten davalarını estetik- bedii bir kavramsal inşa temelinde örerler.
“Türk İslam ülkücüsü, gerek tefekkürde, gerek güzel sanatlarda, ülkemizi saran yozlaşmanın ve yabancılaşmanın kesin olarak bertaraf edilmesi için Türk İslam medeniyetinin yeniden keşfedeceği temelleri üzerinde asrı hayran bırakacak eserler vermelidir. Mimaride, musıkide, resimde kısaca güzel sanat dallarında orijinal ve farklı olduğunu ecdadı gibi ispat etmelidir.”
Oysa bugün mimarimize bakınız, kim yapıyor bu yoz ve yozlaştırıcı binaları?.. Bu kuleleri, bu avm’leri, bu siteleri...   Cumhuriyet’in ilk yıllarında üstelik de hani batıllaşma macerası diye biz Müslümanların çok eleştirdiği bir döneme ait mimariye bir bakınız; en azından Osmanlı’nın son dönemindeki izi sürüp bir senteze çaba harcadığını ve milli mimariyi geliştirmek istediğini görüyoruz.
Arvasi hem iyi ve temiz ve güzel bir Müslüman olarak yüzüne, yazılarına, hocalığına ihtiyaç duyduğumuz bir fikir adamı, hem de karakter yozlaşmasına uğramış günümüz Müslüman’ı için takip edilmesi gereken bir örnek şahsiyettir. Bir mektep adamdır.
MAZİDEN: 

12 Eylül öncesi Üstad ve rahmetli Sedat Yenigün ile birlikte bütün inanmış gençliği birleştirme gayretimiz var. Nizam-ı âlem’i çıkarıyoruz. İspiyonlar, şikâyetler, ajanlar… Sonunda kapatma kararı… Arvasi çok üzgün. İstifa etti MHP’den. Bahçeli Camii’ne kadar yürüdük. Orada İkindi namazı. Tehiyattan sonra iki damla gözyaşını parmağımla aldım. İkna ettim, geri geldik. Bir başka zaman ayrıntılı anlatırım. Güzel gözleri vardı Arvasi’nin. Güzel ağlardı, çirkin ağlamazdı. Ağlamanın da çirkini var mı, var biliyorsunuz. Arvasi, gözyaşlarını içine akıtırdı da zoraki bir damla süzülürdü işte…  31 Aralık 1988 günü ayrıldı aramızdan, mekânı cennet olsun.
DAĞARCIK:
“BEN Afrika’nın ortasında dünyaya gelmiş ve bu akla da sahip olsaydım tereddütsüz Türk milliyetçisi olurdum. Çünkü Türk milletinin de, İslam âleminin de, mazlum milletlerin de kurtuluşunun bunda olduğunu biliyorum.”
RUBAİ:
Benden sana bir faide yoktur a benim gözüm
Aşkında nîçin kaide yoktur o benim gözüm
Ey yâr bana kastın niyedir serserî kılma beni
Ömrümde sensiz sahife yoktur a benim gözüm